Σπύρος Κουβέλης
Βουλευτής ΠΑΣΟΚ Α' Αθήνας
Η πρωτοβουλία της κυβέρνησης για ρύθμιση του θέματος των αυθαίρετων μπορεί να έχει πολλές διαφορετικές αναγνώσεις: κάποιοι θέλουν να τη δουν αποκλειστικά και μονό σαν εισπρακτική κίνηση. Είναι κι αυτό, αλλά όχι μόνο. Κάποιοι άλλοι τη βλέπουν σαν μια ευκαιρία για μαζικές νομιμοποιήσεις αυτών που - στην αληθινή ζωή - δεν μπορεί καμία κυβέρνηση να κατεδαφίσει. Κάποιοι, τη βλέπουν σαν μια ευκαιρία να αλλάξουν ριζικά τα δεδομένα στο θέμα της οικοδομής και της πολεοδομίας στη χώρα μας, ώστε να πάμε την Ελλάδα σε μια νέα εποχή, χωρίς αυθαίρετα.
Τοποθετώ τον εαυτό μου στην τελευταία κατηγορία, γιατί θεωρώ ότι πραγματικά αυτό είναι εφικτό αρκεί να γίνουν μια σειρά από βήματα, με επίμονη και χωρίς εκπτώσεις προς ομάδες πίεσης. Κυρίως όμως υπό την προϋπόθεση ότι δεν θα μείνει η προσπάθεια στη μέση. Για αυτό το λόγο μάλιστα πιστεύω ότι η ρύθμιση θα πρέπει όχι μόνο να έχει τα χαρακτηριστικά που συζητούνται εδώ, αλλά επίσης να τύχει διακομματικής συμφωνίας ώστε να ισχύσει σε βάθος χρόνου, και να μην ανατραπεί από επόμενη κυβέρνηση. Οι παλινωδίες στα πολεοδομικά θέματα είναι ένας πολύ βασικός λόγος που φτάσαμε εδώ που φτάσαμε σήμερα.
Ιστορικά, το θέμα των αυθαιρέτων συνδέεται με τη μαζική συρροή φτωχών κυρίως ανθρώπων στην Αθήνα και αλλά αστικά κέντρα στη μεταπολεμική περίοδο, και την ανάγκη τους για γρήγορη και φτηνή στέγη. Μαζί με την αντιπαροχή, που ξήλωσε κάθε χαρακτήρα και αρχιτεκτονικό απόθεμα από τις πόλεις μας, το δικαίωμα του Έλληνα στην αυθαιρεσία ήταν μια ακόμα δηλητηριασμένη κληρονομιά του μεσοπολέμου.
Αργότερα η μεγάλη πίεση έφυγε, έμεινε όμως το δικαίωμα. Ενισχύθηκε μάλιστα από την χαοτική οργάνωση του κράτους στις πολεοδομίες και τη σχετική νομοθεσία, που αντί να περιορίσουν το φαινόμενο, δημιούργησαν μια γκρίζα αγορά υπεραξιών στην κατασκευή, και διαφθοράς στην αδειοδότηση. Η οικονομία εν τω μεταξύ, που στην Ελλάδα είχε πάντα ως κεντρικό πυλώνα την οικοδομή, αύξανε τους δείκτες της. Όλοι κέρδιζαν!
Όλοι; Όχι ακριβώς. Λεφτά έβγαζαν όλοι, εκτός από τα δάση και τους ελεύθερους χώρους. Εκτός από το τοπίο της χώρας που γέμισε με κατασκευές-τούρτες, οικισμούς και κτίρια σε απίθανα σημεία, ρυπαίνοντας οπτικά οποιαδήποτε συνέχεια στο χώρο. Όλοι εκτός από το τα δημόσια ταμεία που πλήρωναν το κόστος της κατασκευής και συντήρησης δικτύων και υποδομών παντού και προς κάθε κατεύθυνση, για να εξυπηρετήσουμε, εκ των υστέρων, αυτές τις αυθαίρετες πολεοδομικές παρεμβάσεις. Δρόμοι, ηλεκτρικά καλώδια και στύλοι παντού, τηλεφωνά, αποχετεύσεις που πρέπει να κατασκευαστούν και βόθροι που ρυπαίνουν ολόκληρους υδροφόρους ορίζοντες, απορριμματοφόρα που χρειάζεται να κάνουν διαδρομές εκατοντάδων χιλιομέτρων και χωματερές, οικισμοί χωρίς πρόβλεψη για ένα πεζοδρόμιο. Και φυσικά πόλεις ολόκληρες που σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης δεν μπορούν να ανταποκριθούν σε τίποτε, αφού κανείς δεν ξέρει καν που υπάρχουν δρόμοι...
Όμως μην κοροϊδευόμαστε. Η αυθαιρεσία πια δε γίνεται ούτε από ανάγκη βιοπάλης ούτε από έλλειψη στέγης. Είναι ένα γκρίζο σύστημα παραγωγής υπεραξίας σε βάρος του κοινωνικού συνόλου. Μερικά παραπάνω τετραγωνικά, ένα πιο άνετο σπίτι, ένας ακόμα όροφος (να έχει και το άλλο παιδί το διαμέρισμα του), ένα εξοχικό (αξίζει αλήθεια να ψάξει κανείς σε ποιες άλλες χώρες της Ευρώπης θεωρείται προφανές να έχει κάθε οικογένεια και το εξοχικό της...), και βεβαία μέσα από όλα αυτά η δημιουργία της οικογενειακής περιουσίας. Που είτε θα κληρονομηθεί, είτε θα πουληθεί κάποια στιγμή και θα μεταφραστεί σε χρήμα, στην πραγματικότητα όμως θα έχει κλαπεί από το κοινωνικό σύνολο.
Μπορούμε να αλλάξουμε σελίδα; Φυσικά μπορούμε. Το ότι η αυθαιρεσία έχει γίνει κάτι σαν κεκτημένο δικαίωμα, δε σημαίνει ότι με κατάλληλες ρυθμίσεις και σοβαρή εφαρμογή δεν μπορεί να ξεριζωθεί. Αρκεί μαζί με μια σωστή ρύθμιση σήμερα να εξασφαλιστεί ότι δεν θα δοθεί το σύνθημα για μια νέα γενιά αυθαιρέτων.
Ρύθμιση για τα αυθαίρετα
Η πρόθεση της κυβέρνησης να προχωρήσει σε ρύθμιση δεν πρέπει να απαξιώνεται χωρίς συζήτηση: δεν μπορούμε να συνεχίσουμε να αρνούμαστε την πραγματικότητα. Ούτε είναι δυνατόν να κατεδαφιστούν εκατοντάδες χιλιάδες αυθαίρετα (σκεφτείτε τι απίθανη τηλεοπτική κάλυψη θα είχε κάτι τέτοιο αν συνέβαινε από διεθνή μέσα - σαν εμφύλιος πόλεμος), αλλά ούτε μπορούμε με πρόσχημα το σύνταγμα και τη νομολογία να διατηρούμε επί δεκαετίες μια παρανομία που λειτουργεί σαν μήτρα αναπαραγωγής του ίδιου φαινόμενου.
Η έννοια του περιβαλλοντικού και πολεοδομικού ισοζυγίου που επιχειρεί να απαντήσει σε αιτιάσεις περί συνταγματικότητας μπορεί να έχει νόημα εφόσον υλοποιηθεί αυστηρά, σε ορισμένη γεωγραφική εμβέλεια, ώστε να μη μπορεί κάποιος να μεταφέρει (εξαγοράζοντας) συντελεστή μεταξύ πολεοδομικά άσχετων περιοχών. Για το λόγο αυτό μάλιστα, χρειάζεται να εξεταστεί σε βάθος, και ίσως θα πρέπει να υπάρξουν εξαιρέσεις στην οριζόντια ρύθμιση για εφαρμογή σε επίπεδο φαλλοκρατικού δήμου. Είναι επίσης πολύ σημαντικό η εφαρμογή της αρχής να μην οδηγήσει σε ένα ιδιότυπο «πληθωρισμό» συντελεστή δόμησης, όπου οι εξαγοραζόμενοι συντελεστές υπάρχουν προσθετικά δίπλα σε υπάρχοντες.
Κάποιες βασικές προϋποθέσεις φαίνεται να καλύπτονται:
• Κάποια αυθαίρετα χρειάζεται οπωσδήποτε να κατεδαφιστούν. Κτίρια που βρίσκονται σε ευαίσθητες περιοχές, ή που είναι επικίνδυνα για τους ίδιους τους χρήστες τους (σε ρέματα κλπ), ή σαφώς αλλοιώνουν το τοπίο και το πολιτιστικό απόθεμα της χώρας, θα πρέπει να απομακρυνθούν άμεσα.
• Το κλειδί της επιτυχίας εδώ είναι ότι η ρύθμιση να βγάζει αποτελεσματικά από τη μέση τα εμπόδια που κάνουν εδώ και χρόνια «μη εκτελεστές» στην πράξη τις όποιες αποφάσεις για κατεδάφιση. Ίσως μάλιστα θα πρέπει να υπάρξει και πρόβλεψη για καταλογισμό ποινικών ευθυνών σε εκείνους που έχουν αρμοδιότητα και δεν εκτελούν απόφαση κατεδάφισης.
• Οι αλλαγές στην πολεοδομική νομοθεσία και τη διαδικασία δανειοδότησης εξαιρετικά σημαντικές. Η αρχή ότι άλλος αδειοδοτεί και άλλος ελέγχει, καθώς και η ευθύνη μηχανικού (αλλά και ιδιοκτητών προσθέτω), είναι απαραίτητα συστατικά.
• Δασικοί χάρτες, πολεοδομικά και χωροταξικά σχεδία, αλλά και ουσιαστικός σχεδιασμός για το που και πως θέλουμε να αναπτυχτούν οι πόλεις και οι οικισμοί, και μαζί με αυτές τα δίκτυα υποδομών, είναι η απαραίτητη βάση, ώστε να υπάρχει πολεοδομική διέξοδος. Αν απλά απαγορεύουμε χωρίς να δίνουμε εναλλακτική, η μονή διέξοδος θα είναι η αυθαιρεσία. Έχει ιδιαίτερη σημασία η απαίτηση για αυτό το σχεδιασμό να μην ισχύσει μόνο για τις μεγάλες πόλεις, αλλά να είναι υποχρέωση κάθε φαλλοκρατικού δήμου, με ορισμένο χρονοδιάγραμμα.
• Σε οικισμούς και μεμονωμένες περιπτώσεις που ρυθμιστούν, η ανάπτυξη δικτύων εξυπηρέτησης (δρόμοι, ηλεκτρική σύνδεση, κλπ) να γίνει με επιβάρυνση των ιδιοκτητών, και όχι με κόστος σε δημόσιο και ΔΕΚΟ.
Εξασφαλίζεται το τέλος της εποχής των αυθαιρέτων;
Ακόμα όμως κι αν γίνουν όλα αυτά, πως θα εξασφαλίσουμε ότι αφού υπάρξει η τακτοποίηση των υπαρχόντων, δεν θα ξεκινήσει πολύ απλά η παραγωγή της νέας γενιάς αυθαίρετων; Πως θα καταφέρουμε ετούτε η ρύθμιση να μην έχει την κατάληξη των προηγούμενων;
Δυο είναι οι λύσεις, και χρειάζονται και οι δυο:
- Πρώτον, να μην μείνει κανένα μέτρο στη μέση. Γι' αυτό στην αρχή αναφέρθηκα σε διακομματική δέσμευση για διαχρονική εφαρμογή, αν πράγματι θέλουμε να διακοπεί το φαινόμενο, αν θέλουμε να μην κοροϊδευόμαστε.
- Δεύτερο και σημαντικότερο, χρειάζονται μέτρα που πάνε πέρα από το ρυθμιστικό πλαίσιο και την αστυνόμευση.
Έχω ακούσει και διαβάσει δηλώσεις για ένα αυστηρό πλαίσιο ελέγχου και καταστολής. Η εμπειρία λέει ότι οι μηχανισμοί αυτοί είναι απαραίτητοι, αλλά είναι τρωτοί από παραθυράκια, πολιτικούς και κοινωνικούς εκβιασμούς, ατέλειες του μηχανισμού εφαρμογής. Δεν γνωρίζω αν η Ελλάδα είναι σε θέση να τα αλλάξει όλα αυτά φτιάχνοντας ένα στεγανό σύστημα.
Οι ιδέες που προτείνω εδώ για ένα ασφαλές σύστημα απέναντι στην αναπαραγωγή του φαινομένου βασίζονται πολύ περισσότερο: 1) στη δημοσιοποίηση της νομιμότητας ή όχι του κτιρίου - ώστε οι πολίτες να μπορούν να συμμετέχουν στον ελεγκτικό μηχανισμό, και 2) στην αποτίμηση της υπεραξίας του αυθαιρέτου, γιατί αυτό έχει σημασία και μπορεί να αγγίξει τον ιδιοκτήτη.
Οι ιδέες αυτές μπορούν και πρέπει να εφαρμοστούν συμπληρωματικά με τους μηχανισμούς ελέγχου.
Με απλά λόγια:
• Η άδεια ανέγερσης κάθε κτιρίου που εγκρίνεται, να αναρτάται σε ένα δημόσιο ιστότοπο/website, όπου ο κάθε πολίτης να είναι σε θέση να παρακολουθήσει (με βάση τον αριθμό της άδειας οικοδομής, σε κάθε φάση των εργασιών - πριν πέσουν μπετά π.χ.) αν το κτίριο που αναγείρεται στη γειτονιά του είναι νόμιμο η όχι, και να ζητήσει την παρέμβαση των ελεγκτικών αρχών, ακόμα και ανώνυμα. Εννοείται ότι αναφέρομαι στη δημοσιοποίηση βασικών στοιχείων της οικοδομής, όπως περίγραμμα κτιρίου, όροφοι, ύψη, σκαρίφημα κάλυψης - και όχι στη δημοσιοποίηση λεπτομερειών για το σπίτι κάθε οικογένειας και προσωπικών δεδομένων.
• Με βάση την αναρτημένη άδεια, τη στιγμή που ξεκινάει διαδικασία μεταβίβασης ενός κτιρίου (πώληση, γονική παροχή, κληρονομιά κλπ) να γίνεται συγκριτικός έλεγχος άδειας και πραγματικής κατάστασης. Με βάση ένα τέτοιο πιστοποιητικό πολεοδομικής επάρκειας (που πρέπει να είναι το βασικό έγγραφο για κάθε μεταβίβαση) να ελέγχεται αν έχει δημιουργηθεί υπεραξία από παράνομη κατασκευή.
• Σε περίπτωση που ολόκληρο η μέρος του κτιρίου δεν καλύπτεται από άδεια (και δεν έχει ταχτοποιηθεί με τη ρύθμιση που τώρα ετοιμάζεται) το 60-70% της αντικειμενικής αξίας αυτού του αυθαιρέτου μέρους του κτιρίου πρέπει να περιέρχεται στο κράτος ως εισφορά μεταβίβασης, επιστρέφοντας έτσι την υπεραξία που δημιουργήθηκε στην κοινωνία.
• Αυτή η εισφορά να επιβάλλεται σε κάθε μεταβίβαση του ακινήτου όσο διατηρείται η αυθαιρεσία, και να παύει να επιβάλλεται μόνο αν ο ιδιοκτήτης με δικά του έξοδα την αποκαταστήσει, πριν τη μεταβίβαση.
Το προτεινόμενο μέτρο είναι απόλυτο. Είναι όμως ο μόνος τρόπος να μην ξεκινήσει η νέα γενιά αυθαιρέτων στην Ελλάδα. Ο αντίλογος που λέει ότι έτσι κι αλλιώς δεν επιτρέπεται η μεταβίβαση και ηλεκτροδότηση των αυθαίρετων κτιρίων έχει ακυρωθεί στην πράξη: η προσδοκία ότι κάποια στιγμή αργότερα θα υπάρξει και πάλι ρύθμιση είναι αρκετή για να οδηγήσει σε νέες αυθαίρετες κατασκευές. Δεν συμβαίνει όμως το ίδιο αν ακυρώνεται η δημιουργούμενη υπεραξία, καθώς έτσι αφαιρείται το βασικό κίνητρο. Επιπρόσθετα, μια τέτοια ρύθμιση επιστρέφει την αξία που παράνομα δημιουργήθηκε στο κοινωνικό σύνολο, όντας με αυτό τον τρόπο κοινωνικά δίκαιη, και όχι απλά εργαλείο τιμωρίας και καταστολής. Έχει μεγάλη σημασία η εφαρμογή του να μην απονευρωθεί, διατηρώντας την απόλυτη σύνδεση με την μεταβίβαση του κτιρίου, και την καταβολή του μεγαλύτερου μέρους της αντικειμενικής αξίας στο δημόσιο.
Με τη εφαρμογή αυτής της προσέγγισης ο ιδιοκτήτης ενός αυθαιρέτου που δεν θα προβεί στη σχεδιαζόμενη ρύθμιση, έχει μόνο δυο επιλογές:
1. είτε να επιστρέφει εσαεί την αυθαίρετα δημιουργημένη υπεραξία στην κοινωνία,
2. είτε να την αποκαταστήσει, και μάλιστα αναλαμβάνοντας το κόστος αποκατάστασης ή κατεδάφισης,
Φυσικά το σημαντικότερο είναι ότι λειτουργεί σαν ένα πολύ ισχυρό αντικίνητρο σε κάποιον που ξεκινά μια κατασκευή να μην κάνει καμία αυθαιρεσία, αφού δεν τον ωφελεί πλέον σε τίποτε.
Οι λύσεις για να περάσει η Ελλάδα από τη μεταπολεμική εποχή και τις τριτοκοσμικές πολεοδομικές πολιτικές, με τις συνεχείς γενιές των αυθαιρέτων, σε μια νέα εποχή σύγχρονης πολεοδομίας και πραγματικής πράσινης ανάπτυξης και χωροταξίας υπάρχουν.
Η κυβέρνηση αναλαμβάνει μια πρωτοβουλία με μεγάλη σημασία για το χώρο και το περιβάλλον, και η οποία μπορεί πραγματικά να αλλάξει το τοπίο, ουσιαστικά και μεταφορικά αρκεί να φτάσει μέχρι το τέλος της διαδρομής, αποδεικνύοντας σε αμφισβητίες και κατ' επάγγελμα Κασσάνδρες ότι δεν βλέπει μόνο την ανάγκη συλλογής πόρων, τις οποίες δεν μπορεί να αγνοήσει - και καλά κάνει - αλλά παράλληλα προωθεί τις αλλαγές που ο τόπος χρειάζεται.
Τα κόμματα της αντιπολίτευσης, θα κληθούν από την πλευρά τους να μετρηθούν με μια πραγματικότητα που θα τους βάλει απέναντι στην ειλικρίνεια των προθέσεων τους: να υποστηρίξουν με προτάσεις μια τομή που θα βάλει τέλος στην αυθαίρετη δόμηση στην Ελλάδα.
Έτσι κι αλλιώς, δίνεται η ευκαιρία για μια σημαντική αλλαγή. Ας μην την αναλώσουμε σε αποκόμιση πρόσκαιρου οφέλους, η ευκαιρία για «λίγη» ακόμα πολιτική κόντρα.
Πηγή www.ered.gr
