Ένας στους τρεις κατοίκους των πόλεων ανά τον κόσμο ζει σε αυθαίρετα και σε παραγκουπόλεις
Η Ελλάδα, ιστορικά και γεωγραφικά, έχει συνδέσει τη μισή και πλέον έκταση της επικράτειάς της με την αυθαίρετη δόμηση. Το φαινόμενο απέκτησε μόνιμα δομικά χαρακτηριστικά ως συνέπεια (βαλκανικών) πολέμων, κυρίως μετά το διωγμό των Ελλήνων από τη Μικρά Ασία και την ανάγκη να στεγασθούν οι πρόσφυγες.
Με μια εικόνα μπορούμε να περιγράψουμε τη μετεξέλιξη του φαινομένου διαχρονικά. Είναι το σκηνικό της παράγκας του Καραγκιόζη απέναντι από το Σαράι (ανάκτορο) του Βεζύρη.
Από τη μια, έχουμε την αυθαίρετη παράγκα για τους πρόσφυγες και οικονομικά ασθενέστερους, με την ανοχή μιας πολιτείας που δεν θέλει να δαπανήσει σε λαϊκή στεγαστική πολιτική. Η ανοχή, συνάρτηση και άλλων οικονομικών παραγόντων όπως η ανάγκη ύπαρξης φθηνού εργατικού δυναμικού, φθάνει στο να στηθούν παραγκουπόλεις μερικές εκατοντάδες μέτρα από περιοχές που έχουν καλή πολεοδομική οργάνωση. Από την άλλη έχουμε το παλάτι, με τμηματικές αυθαιρεσίες, πολύ πιο προκλητικές από την παράγκα. Ο καραγκιόζης όμως δεν θα διαμαρτυρηθεί για αυτές, γιατί φοβάται πως σε αυτό το ενδεχόμενο αν κάτι γκρεμισθεί θα είναι η παράγκα του.
Την εικόνα όμως θα πρέπει να τη δούμε κυρίως ως διαχρονική αποτύπωση του ιδίου φαινομένου. Ακολουθώντας τους ρυθμούς ανάπτυξης της χώρας, το αυθαίρετο από παράγκα μετατρέπεται σε σαράι, δηλαδή βίλα στη Μύκονο, τη Σαντορίνη και το Σούνιο.
Από την πρώτη γενιά αυθαιρέτων για πρόσφυγες, περνάμε στη στέγαση των χαμένων στον εμφύλιο, στην απότομη συρροή στις μεγαλουπόλεις. Για το 1957 στα στοιχεία του Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδας αναφέρεται, ότι επί συνόλου 42.735 νέων οικοδομών, οι 15.558 δηλαδή ποσοστό 36,4%, είχαν ανεγερθεί αυθαιρέτως. Περνάμε στις γενιές αυθαιρέτων δεύτερης κατοικίας, στη γενιά [4G] αυθαιρέτων πολυτελείας, σε μια χώρα που έχει φθάσει να είναι πρώτη στην Ευρώπη, μαζί με την Ισπανία, σε αριθμό ιδιόκτητων κατοικιών. Περάσαμε από την περιορισμένη και πυκνοδομημένη δόμηση, στον περιαστικό οικισμό, στη διάσπαρτη σε όλη την επικράτεια, αυθαίρετη δόμηση. Από τα παράνομα αποχωρητήρια στους περίκλειστους ημιυπαίθριους χώρους. Δημιουργήσαμε οικισμούς χωρίς υποδομές, πλατείες, κτίρια κοινής ωφελείας, οικισμούς με ανεπαρκείς συνθήκες διαβίωσης, όπου κάθε βελτιωτική παρέμβαση, αν μπορεί να γίνει εκ των υστέρων, στοιχίζει πολλαπλάσια απ΄όσο θα στοίχιζε αν είχε σχεδιασθεί.
Η Ελλάδα αντιμετώπισε το συγκεκριμένο πρόβλημα με ρυθμίσεις που υπαγορεύθηκαν από έναν απροκάλυπτο λαϊκισμό. Δεκάδες νομοθετικές ρυθμίσεις οι οποίες συντάχθηκαν στο όνομα της πάταξης της αυθαίρετης δόμησης, αποδεικνύεται εκ του αποτελέσματος ότι στόχευαν στην επέκτασή της. Κάθε νομιμοποίηση μιας προηγούμενης γενιάς συνοδευόταν από μέτρα που αποδείχθηκαν παντελώς αδύναμα στο να αποκρούσουν την επόμενη, πιο προκλητική γενιά αυθαιρέτων.
Φυσικά αυτό δεν αποτελεί αποκλειστικά ελληνικό φαινόμενο.
Στο συνέδριο της FIG, που πραγματοποιήθηκε σε συνεργασία με το Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας και υπό την αιγίδα των Ηνωμένων Εθνών, στο Σούνιο τον Απρίλιο του 2007, ο Πρόεδρος της Διεθνούς Ομοσπονδίας Τοπογράφων (FIG) Stig Enemark είχε επισημάνει στην ομιλία του, ότι ένας στους τρεις κατοίκους των πόλεων ανά τον κόσμο ζει σε αυθαίρετα και σε παραγκουπόλεις.
Η αυθαίρετη δόμηση είναι παγκόσμιο φαινόμενο. Κάθε χώρα έχει δικά της, ιστορικά, πολιτιστικά, κοινωνικά, οικονομικά χαρακτηριστικά που την προσδιορίζουν. Η έκταση, όμως, η μορφή και οι μεταλλάξεις της σε κάθε χώρα είναι ευθέως ανάλογες του επιπέδου ανάπτυξής της. Κατά κάποιον τρόπο αντίστροφα, ένας από τους καθαρότερους δείκτες προσδιορισμού του πραγματικού επίπεδου ανάπτυξης μιας χώρας, είναι τα ποιοτικά και ποσοτικά χαρακτηριστικά της αυθαίρετης δόμησης.
Μπορούμε έτσι να κατανοήσουμε μιαν άλλη εικόνα, που και αυτή μας στενοχωρεί. Την αντιπαράθεση της πόλης του Μονάχου με αυτήν της Αθήνας. Ο σεβασμός της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, τα κομψά κτίρια, το πράσινο και η σχεδιαστική συνέπεια του πολεοδομικού ιστού του Μονάχου, απέχουν μακρά απόσταση από την εικόνα της σημερινής Αθήνας. Μιας πόλης, κτισμένης σε προνομιούχο τοπίο, η οποία ασφυκτιά κάτω από την άναρχη δόμηση και από τα οικοδομικά εξανθήματα. Οι δύο πόλεις είχαν κοινή αφετηρία, αφού η ίδια ομάδα αρχιτεκτόνων και πολεοδόμων τις είχε σχεδιάσει τη δεκαετία του 1840. Η Αθήνα σχεδιάστηκε και έχει λεωφόρους με σημείο αναφοράς την Ακρόπολη. Αυτοί οι λεωφόροι σε μεγάλη έκταση έγιναν δρόμοι με υστερόβουλες παρακαμπτήριες και με σημείο αναφοράς την αυθαίρετη δόμηση.
Αυτό το συνέδριο είναι προφανές ότι θα εμβαθύνει και θα εμπλουτίσει τα συμπεράσματα του προηγούμενου, τα οποία στη συντριπτική τους πλειοψηφία θέτουν ορθά το πρόβλημα και κυρίως προδιαγράφουν μεθόδους αντιμετώπισής τους.
Το συνέδριο του 2007 έδωσε βαρύτητα, κάτω από το ειδικό βάρος χωρών που ευρίσκονταν σε χαμηλό επίπεδο ανάπτυξης, στην αξιοποίηση της αυθαίρετης δόμησης, υπό την προϋπόθεση της ύπαρξης της ελάχιστης απαιτούμενης ασφάλειας, ως δομικού πλούτου που δεν μπορεί να αντικατασταθεί σε εύλογο χρονικό διάστημα. Το διεθνές συνέδριο του 2012 θα πρέπει να δώσει βαρύτητα στα συμπεράσματα που προκύπτουν από την αντιμετώπιση της αυθαίρετης δόμησης στην Ελλάδα, από τη στιγμή που την κτύπησε, μια βάρβαρη στα χαρακτηριστικά που αφορούν τον πληθυσμό της, οικονομική κρίση. Οι πολιτικές που ακολουθήθηκαν στην Ελλάδα είναι αντίθετες με τις προτάσεις του Συνεδρίου του 2007 και τραγικές στις επιπτώσεις τους.
Σε πρώτο επίπεδο, όπως συνέβαινε σχεδόν πάντα στις αντίστοιχες περιπτώσεις στο παρελθόν, οι υπουργοί των τελευταίων χρόνων παρουσίασαν τα μέτρα των αμέσως προηγούμενων υπουργών, ακόμα και αν ήσαν της ίδιας Κυβέρνησης, από ανεπαρκή και άχρηστα έως μέτρα ψηφοθηρικής ή οικονομικής σκοπιμότητας. Χωρίς αυτό να απέχει από την πραγματικότητα, βασική επιδίωξη ήταν να υποσκαφθεί κάθε συνταγματικό, νομικό και διοικητικό μέτρο που είχε θεσμοθετηθεί υπέρ της πληρότητας και του ορθολογικού σχεδιασμού.
Σε δεύτερο επίπεδο, και αυτό προπαγανδιστικό, τα σχετικά νομοθετήματα διανθίστηκαν με διατάξεις οι οποίες ακούγονται καλά, αλλά είτε ακυρώθηκαν σε ελάχιστο χρονικό διάστημα, είτε δεν εφαρμόστηκαν ποτέ. Στην πρώτη περίπτωση μπορεί να αναφερθεί η διάταξη για δημιουργία "πράσινου" ταμείου, στο οποίο θα κατατίθεντο κατά 90% τα έσοδα από τα πρόστιμα για την νομιμοποίηση της αυθαίρετης δόμησης, προκειμένου να γίνουν έργα για να αποκατασταθεί το περιβαλλοντικό ισοζύγιο. Ακυρώθηκε. Στη δεύτερη μπορούν να αναφερθούν διατάξεις οι οποίες σχετίζονται με την ελάχιστη ασφάλεια των αυθαιρέτων κτισμάτων. Ουδέποτε εφαρμόστηκαν. Τα προβλεπόμενα έντυπα δεν έχουν ακόμα εκδοθεί.
Σε τρίτο επίπεδο επαναλήφτηκαν οι κόκκινες γραμμές, ότι από εδώ και εμπρός θα περιορισθεί δραστικά το φαινόμενο της αυθαίρετης δόμησης. Στα σαράντα, ήδη, χρόνια που μπαίνουν οι ίδιες κόκκινες γραμμές η αυθαίρετη δόμηση μεγαλουργεί ανερυθρίαστα.
Στην Ελλάδα η δικαιοσύνη, οι επιστημονικοί φορείς, κάθε έντιμος πολίτης θεωρεί θλιβερό το "προνόμιο" της αυθαίρετης δόμησης, του άναρχου, ανεξέλεγκτου, πλημμελούς σχεδιασμού. Δεν το θεωρούν έτσι, από τη γέννηση του φαινομένου, οι πολιτικές ηγεσίες. Είτε γιατί σε αυτό έβλεπαν τη λύση στο πρόβλημα της λαϊκής στέγης, χωρίς μεγάλο κόστος για το κράτος. Είτε γιατί μέσα από τη μαζική οικοδομική αυθαιρεσία των μικροϊδιοκτητών καλλιεργήθηκε μια συνείδηση συνενοχής και, ως συνέπεια, ανοχής σε μεγάλες ατασθαλίες. Είτε ακόμα επειδή όσοι υποπίπτουν στο αδίκημα της αυθαιρεσίας γίνονται εύκολα πολιτικά και οικονομικά όμηροι.
Τα παραπάνω εκφράζουν άδηλες επιδιώξεις, οι οποίες μέσα από μη εύκολα αναγνωρίσιμες διαδρομές υλοποιούνται σε μεγάλο βαθμό. H δηλούμενη βούληση έχει αντίθετο πρόσημο. Στο δίκαιο της χώρας, σιγά σιγά και με αγώνα, ενσωματώθηκαν μια σειρά θετικών ρυθμίσεων για το περιβάλλον.
Στο διάστημα των δυόμιση χρόνων οικονομικής κρίσης αυτές καταργήθηκαν, συμπαρασύροντας και διατάξεις που θεωρούνταν ακλόνητες, όπως αυτές του Ελληνικού Συντάγματος.
Ταυτόχρονα η εγκατάλειψη κάθε έννοιας συμμετοχικής διαδικασίας των πολιτών, συνοδεύτηκε από την ανάδειξη μιας θεότητας στο χωρικό σχεδιασμό, αυτής του επενδυτή.
Η αυθαίρετη δόμηση αντιμετωπίζεται πλέον όχι ως πρόβλημα αλλά ως κύρια πηγή εσόδων. ‘Ολα νομιμοποιούνται με λογική μάρκετινγκ. Τα πρόστιμα δεν εισπράττονται με το αιτιολογικό του παραδειγματισμού έναντι των πολιτών που τηρούν τη νομιμότητα. Το κράτος εισπράκτορας δεν κατακεραυνώνει όσους καταπατούν τη νομιμότητα, τους κλείνει το μάτι υποδηλώνοντας ότι και στο επόμενο αυθαίρετο θα μοιρασθούν μαζί τα κέρδη.
Αγνοείται η τύχη τριών, ήδη επιδοτημένων με μεγάλα ποσά, ηλεκτρονικών προγραμμάτων για τον εκσυγχρονισμό, την επιτάχυνση στο έργο και τη διαφανή λειτουργία των υπηρεσιών που ελέγχουν στην Ελλάδα τη δόμηση.
Η δυνατότητα να παρθούν μέτρα αστυνόμευσης της αυθαίρετης δόμησης φαίνεται να είναι απωθητική. Για πλήρη αστυνόμευση σε όλη την επικράτεια το ΤΕΕ είχε υπολογίσει ένα κόστος 20.000.000 ευρώ για το πρώτο έτος, μειούμενο από χρόνο σε χρόνο. Τα έσοδα που εισπράττονται από πρόστιμα για την αυθαίρετη δόμηση ανέρχονται κατά δήλωση του Υπουργού Οικονομικών τον Νοέμβριο 2012 στο 1.000.000 ευρώ σε ημερήσια βάση. Θα ήταν δυνατόν δηλαδή να ανακοινωθούν οποιαδήποτε μέτρα για την υπάρχουσα αυθαίρετη δόμηση και να αποτραπεί η δημιουργία μιας επόμενης γενεάς αυθαιρέτων δαπανώντας το 6% των ετήσιων εισπράξεων από πρόστιμα. Όχι μόνο δεν γίνεται αυτό, αλλά ούτε συζητιέται.
Το θέμα της αυθαίρετης δόμησης είναι και ζήτημα πολιτισμού, παιδείας, δικαιοσύνης, κυρίως όμως είναι πολιτικό. Τα πρωταρχικά αίτια της αυθαίρετης δόμησης ανιχνεύονται στις κυβερνήσεις, αλλά ανιχνεύονται και στους πολίτες, στην ευαισθησία τους και στην προσφορότητά τους να αντιδράσουν. Σήμερα καταγράφονται φαινόμενα που αναδεικνύουν πόσο ευάλωτοι είναι σε αυτές τις συνθήκες της κρίσης φορείς και άτομα που είχαν κυρίαρχο λόγο προκειμένου να περιορισθεί το φαινόμενο της αυθαίρετης δόμησης:
- Το ανώτατο δικαστήριο, το Συμβούλιο της Επικρατείας, έχει αρχίσει και βάζει "νερό στο κρασί" του, αποδεχόμενο ότι υπεράνω της Συνταγματικής προστασίας του περιβάλλοντος είναι η αντιμετώπιση της οικονομικής κρίσης, όπως την προσδιορίζει η Κυβέρνηση.
- Το ίδιο το ΤΕΕ τα τελευταία δύο χρόνια σχεδόν παραιτήθηκε από την παραπέρα επεξεργασία και στήριξη των θέσεών του για το σχεδιασμό, τη δόμηση, τις υπερβάσεις της. Ανέλαβε, απαλλάσσοντας το ίδιο το κράτος από αυτήν τη διαδικασία, τη μηχανογράφηση του συστήματος είσπραξης των προστίμων και το έκανε καλά. Το Κράτος "αντάμειψε" αυτήν, την ταμειακή, λειτουργία του ΤΕΕ κόβοντας το 60% των εσόδων του, ώστε, και όταν θέλει, να δυσκολεύεται να λειτουργεί ως ο έγκυρος τεχνικός σύμβουλος της πολιτείας.
- Για έναν πολύ μεγάλο αριθμό μηχανικών η διαδικασία υπολογισμού των προστίμων είναι η μόνη υπαρκτή εργασία τα τελευταία τρία χρόνια. Ζουν ένα διπλό δράμα εργαζόμενοι σε έναν τομέα που αποτελεί την απόλυτη στρέβλωση για την άσκηση του επαγγέλματός τους, τις φιλοδοξίες τους να υπηρετήσουν το κοινωνικό σύνολο με βάση τις επιστημονικές τους γνώσεις. Δουλεύουν εκεί που δεν θέλουν και δεν δουλεύουν εκεί που αξίζει και είναι αναγκαίο να το κάνουν.
Στο προηγούμενο συνέδριο είχαμε διακρίνει δύο κανόνες παγκόσμιας ισχύος,
- ότι το φαινόμενο της αυθαίρετης δόμησης είναι τόσο πιο ισχυρό, όσο λιγότερο αναπτυγμένη είναι μια οικονομία, και
- ότι ουσιαστικά μέτρα υπέρ της διασφάλισης καλών περιβαλλοντικών συνθηκών, ολοκλήρωσης του χωρικού σχεδιασμού και κτυπήματος μιας επόμενης γενιάς αυθαιρέτων μπορούν να παρθούν όταν η οικονομία μιας χώρας είναι σε άνοδο.
Τα αποτελέσματα της κρίσης στην Ελλάδα θα πρέπει να μας οδηγήσουν στη διατύπωση ενός τρίτου κανόνα:
- η οικονομική κρίση, εάν δεν παρθούν μέτρα και δεν ασκηθούν πιέσεις, μπορεί να ακυρώσει κατακτήσεις δεκαετιών σε ελάχιστο χρόνο. Όταν το φαινόμενο της αυθαίρετης δόμησης αντιμετωπίζεται μόνο με εισπρακτικές λογικές υποσκάπτεται η ανάπτυξη, αποξενώνεται ο πολίτης από τον κοινό χώρο και την κοινή του ιδιοκτησία, ανατρέπεται και παγιώνεται προς το δυσμενέστερο το περιβαλλοντικό ισοζύγιο, υποβαθμίζονται ακραία οι τουριστικές προοπτικές.
Στην Ελλάδα το 20% του ΑΕΠ σχετιζόταν με την οικοδομική δραστηριότητα. Αυτήν την περίοδο, όλα όσα συνδέονται με οικοδομική δραστηριότητα βρίσκονται σε αναστολή, συμπεριλαμβανομένης και της αυθαίρετης δόμησης. Η υπάρχουσα νομιμοποιείται ανεξέλεγκτα. Ως χώρα, με τις ρυθμίσεις που ήδη νομοθετήθηκαν και νομοθετούνται και αυτές τις ημέρες, είμαστε τόσο ευάλωτοι όσο τουλάχιστον σε περιόδους πολέμου. Τα μεγάλα προβλήματα θα εμφανισθούν αμέσως μετά την λήξη του, και μπορεί να είναι μακρόχρονα.
