Μακέτα από τα τελικά σχέδια του γραφείου του Ρέντσο Πιάνο για το Πολιτιστικό Πάρκο Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος
Πώς συμβαίνει αυτό; Την εποχή της μεγαλύτερης ύφεσσης από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, στα χρόνια της πιο βαθιάς κρίσης για την ίδια την Αθήνα, να μπαίνουν τα θεμέλια των σημαντικότερων πολεοδομικών ανακατατάξεων που θα ορίσουν τη νέα ταυτότητα της πόλης στο μεγαλύτερο μέρος του 21ου αιώνα.Η Ιστορία είναι γεμάτη παραδοξότητες και είμαστε μπροστά σε ακόμα μία. Αλλά ας πάρουμε καλύτερα τα πράγματα από την αρχή. Από το 2006 και μετά η Αθήνα κατρακυλάει κάθε χρόνο και λίγο χαμηλότερα. Πολύ πριν καν υποψιαστούμε τη δραματική κρίση χρέους που βιώνουμε σήμερα, το κέντρο της Αθήνας έστελνε τα πρώτα ανησυχητικά μηνύματα. Η κρατικοδίαιτη εθνική οικονομία, εξαντλημένη από τη σπατάλη των Αγώνων, τη διαφθορά και χωρίς πια το εθνικό ορόσημο της διοργάνωσα άρτιων και επιτυχημένων Ολυμπιακών Αγώνων, δεν κατάφερε να συνεχίσει να τροφοδοτεί με ζεστό χρήμα την πρωτεύουσα.
Αντίθετα: κλονισμένη από τις ανισορροπίες που μοιραία δημιούργησε η μονοδιάστατη ανάπτυξη του εθνικού "κέντρου" έναντι της περιφέρειας, έκανε πιο δύσκολη μια πιο δυναμική διαχείριση της μεταολυμπιακής Αθήνας. Η εγκατάλειψη του κέντρου στα χέρια παραβατικών στοιχείων, οργανωμένων και μη, θα μπορούσε να ιδωθεί έως ένα είδος αυτοτιμωρίας για την υπερπροσπάθεια, την πρόσκαιρη συμφιλίωση με την αστική μας ταυτότητα και τις υψηλές φιλοδοξίες που τέθηκαν το προηγούμενο διάστημα.
As μην έχουμε ψευδαισθήσεις: το ολυμπιακό "άλμα" της Αθήνας ήταν μια παρένθεση καταναγκαστικής επένδυσης στο αναξιοποίητο εθνικό κεφάλαιο που λέγεται "Αθήνα" μέσα στη στάσιμη, αντι-αθηναϊκή λίμνη της Μεταπολίτευσης. Ετσι, μετά το 2004 δεν συνέβη κάτι "πρωτοφανές" και συγκλονιστικά "αναπάντεχο": επιστρέψαμε σε ένα βασικό μεταπολιτευτικό αξίωμα που έχει να κάνει με τη συνειδητή εγκατάλειψη της Αθήνας.
Η "μεσολάβηση" του ολυμπιακού "ονείρου", αν και παροδική ή επιφανειακή, σε μεγάλο βαθμό, αποδεικνύεται χρήσιμη για να εξηγήσουμε τη σημερινή εικόνα. Αν πιστέψουμε τη θεωρία των "κύκλων" που μοιάζει να έχει εφαρμογή στην ιστορία των πόλεων, από το 2004 και μετά η Αθήνα έχει εισέλθει εκ νέου σε μια καθοδική πορεία. Η ένταση της καθόδου, σε συνδυασμό με την ανάμνηση της ολυμπιακής "παρένθεσης", φαίνεται πως καλλιέργησε τις συνθήκες για να αναληφθούν πρωτοβουλίες ιστορικού και εθνικού διαμετρήματος.
Η αφύπνιση των εθνικών ευεργετών, με σημείο αναφοράς το σχέδιο της μεγάλης αστικής ανάπλασης στην έκταση του παλιού Ιππόδρομου από το Ιδρυμα Νιάρχου και στη συνέχεια την εμπλοκή του Ιδρύματος Ωνάση στο πρόγραμμα ανασυγκρότησης του κέντρου της πόλης (Re-think Athens), προετοιμάζει το έδαφος για το πέρασμα σε έναν νέο θετικό κύκλο. Επιπλέον, η δραματική εμπειρία της βίαιης υποβάθμισης της σημαντικής ζώνης εμπορικής και κοινωνικής δραστηριότητας βάζει τον σπόρο για ενδιαφέρουσες όσο και βαθιές μετατοπίσεις σε ψυχολογικό επίπεδο.
Η εμπλοκή κοινωφελών ιδρυμάτων στα 3 από τα 5 σχέδια παρέμβασης της πρωτεύουσας συνθέτουν ένα τοπίο αισιοδοξίας. To αίτημα της ανόρθωσης και της ανάκτησης της πόλης διευρύνει τις ρίζες του στο κοινωνικό σώμα και γίνεται πολιτικό πρόσταγμα. Οι αποχρώσεις του μπορεί προς το παρόν να ποικίλλουν αλλά δεν θα μπορούσε να είναι διαφορετικά. Πρόκειται για εξέλιξη ιδιαίτερης σημασίας, καθώς στην κοινωνία η έννοια της πόλης εμπλουτίζεται με νέες νοηματοδοτήσεις, πιο προσωπικές και πιο άμεσες. Πρόκειται για κεφαλαιώδη ψυχολογική μετατόπιση, τις συνέπειες τις οποίας δεν είναι δυνατόν να εκτιμήσουμε σήμερα.
Ας κρατήσουμε αυτό: η διπλή κρίση της Αθήνας μάς εξαναγκάζει σε μια βίαιη αναδίπλωση: από "ιδιοκτήτες", "μέτοικοι" ή "περαστικοί", γινόμαστε σταδιακά πολίτες με ο,τι αυτό μπορεί να σημαίνει. Οι μεγάλες πολεοδομικές παρεμβάσεις και κυρίως ο χρόνος εκδήλωσης της πρωτοβουλίας για την υλοποίησή τους δεν είναι άσχετες από το τοπίο που περιγράψαμε. Αλλά στις σημερινές συνθήκες, συνθήκες οικονομικής συρρίκνωσης, κοινωνικής ανασύνθεσης και εκρηκτικών προβλημάτων, τι περιθώρια υπάρχουν για να δούμε τα σχέδια να πραγματοποιούνται;
Από τα πέντε μεγάλα projects που έχουν δρομολογηθεί, μόνο το ένα έχει αρχίσει: η κατασκευή του Πολιτιστικού Πάρκου Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος, που περιλαμβάνει και τις νέες εγκαταστάσεις της Εθνικής Βιβλιοθήκης και της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, σε σχέδια του διεθνούς φήμης αρχιτέκτονα Ρέντσο Πιάνο. Ευτυχώς η εμπλοκή κοινωφελών ιδρυμάτων στα 3 από τα 5 σχέδια συνθέτουν ένα τοπίο αισιοδοξίας.
Ο διαγωνισμός για το κέντρο της Αθήνας με βασικό άξονα την ανάπλαση της οδού Πανεπιστημίου "τρέχει" μέχρι τον Σεπτέμβριο. Εδώ η βασική ανησυχία έχει να κάνει με την υλοποίηση της μελέτης που θα διακριθεί στη δεύτερη φάση του διαγωνισμού. Θεωρητικά, αμέσως μετά αναλαμβάνει το κράτος, που θα έχει προετοιμάσει το έδαφος για την ένταξη του έργου σε κάποιο χρηματοδοτικό πρόγραμμα της Ευρωπαϊκής Ενωσης (ΕΣΠΑ). Πολλοί εύχονται να υπάρξει νέα πρωτοβουλία από το Ιδρυμα Ωνάση που θα εξασφαλίζει την ομαλή χρηματοδότηση της παρέμβασης. Και είναι ένα σενάριο που παίζει.
To Ιδρυμα Στ. Νιάρχος χρηματοδοτεί τη μελέτη και την άλλη μεγάλη παρέμβαση στο παραλιακό μέτωπο του Φαλήρου, από το Δέλτα και το γήπεδο του τάε κβον ντο μέχρι το Στάδιο Ειρήνα και Φιλίας. Νωρίτερα μέσα στον μήνα έληξε η προθεσμία για τον αρχιτεκτονικό διαγωνισμό που προκήρυξε το υπουργείο Περιβάλλοντος για τη μελέτη κατασκευής ενός "τοπόσημου" (landmark) στην κεντρική προβλήτα. Υπό προϋποθέσεις η δημοπράτηση του έργου θα μπορούσε να γίνει μέχρι τις αρχές του νέου χρόνου. Και αν όλα πάνε καλά, το 2015 να έχουμε διπλά εγκαίνια και στο Πολιτιστικό Πάρκο και στο παραλιακό μέτωπο και μάλιστα με την ίδια υπογραφή, του Ρέντσο Πιάνο.
Σαφώς μεγαλύτερης δυσκολίας είναι τα δύο άλλα μεγάλα προγράμματα άστικτα ανάπλασης, σε Ελληνικό και Βοτανικό / λεωφόρο Αλεξάνδρας. To Ελληνικό έχει ενταχθεί στο πρόγραμμα των αποκρατικοποιήσεων για το 2013, ενώ η περιπέτεια της κατασκευής του νέου γηπέδου του Παναθηναϊκού συνεχίζεται. As δούμε το ποτήρι μισογεμάτο: και στις δύο περιπτώσεις είναι πιο πιθανό να δούμε τα δύο projects να προχωρούν, παρά το αντίθετο.
Τα πέντε μεγάλα προγράμματα.
1. Ανασυγκρότηση του κέντρου της Αθήνας με σημείο αναφοράς την ανάπλαση της οδού Πανεπιστημίου.
2. Κατασκευή του Πολιτιστικού Πάρκου Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος στην έκταση του παλιού Ιππόδρομου.
3. Ανάπλαση του παραλιακού μετώπου από το Δέλτα Φαλήρου μέχρι το Στάδιο Ειρήνης και Φιλίας και κατασκευή τοπόσημου μέσα στη θάλασσα.
4. Αξιοποίηση του πρώην αεροδρομίου του Ελληνικού.
5. Διπλή Ανάπλαση (κατασκευή νέου γήπεδο ΠΑΟ στον Βοτανικό, κατεδάφιση εγκαταστάσεων στη λεωφόρο Αλεξάνδρας).
